15 Belo Horizonte - Pampulha /Casa Kubitschek

In 1941 werd Juscelino Kubitschek burgemeester van Belo Horizonte, een stad in transitie. De economische crisis van 1930 maakte duidelijk dat ook de economie van de deelstaat Minas Gerais, tot dan toe bestaand uit agrarische en mijnbouwactiviteiten, kwetsbaar was. Om de economie te versterken werd door de overheid ingezet op ontwikkeling van de industriële sector. De hoofdstad Belo Horizonte, gebouwd als symbool van vooruitgang, moest hiervoor aangepast worden. Nieuwe uitvalswegen en de bouw van de Cidade Industial, een industriewijk op 30 kilometer van de stad, werden gerealiseerd.

Maar de ambitieuze Kubitschek begreep dat alleen deze infrastructuur niet voldoende was voor nieuwe investeringen; de opkomende middenklasse stelde ook nieuwe eisen aan de stad. Dat vereiste een ander programma én andere architectuur. In 1941 nodigde Kubitschek de jonge architect Oscar Niemeyer uit om een ontwerp te maken voor een recreatiecomplex rondom het stuwmeer Pampulha, zo'n 7 kilometer ter noorden van de oorspronkelijke stad. Niemeyer ontwierp vijf gebouwen: een kerk, een casino, een danspaviljoen, een sportclub en een niet gerealiseerd hotel. Daarbij werkte hij o.a. samen met landschapsarchitect Burle Marx en kunstenaars als Portinari en Ceschiatti. Het Conjunto da Pampulha, en met name de kerk, is uitgegroeid tot hét symbool van Belo Horizonte.  (zie ook site Vitruvius).

 

De danszaal, de kerk, de club en het casino.

 

Het project markeerde de start van een nieuwe identiteit in Braziliaanse architectuur en het begin van een weg die zou leiden tot de bouw van Brasília. Hoewel Oscar Niemeyer later met name bekend is geworden van de grote gebaren, heeft hij hier 4 relatief kleine en subtiele gebouwen gerealiseerd. De gebouwen waarin architectuur, kunst en landschap samenkomen blijven fascineren. Maar het blijft jammer dat het complex maar uit vier gebouwen bestaat. Dacht ik tot voor kort...

 

In 1943 gaf Juscelino Kubitschek namelijk opdracht aan Oscar Niemeyer om een woonhuis te ontwerpen. Dit pand was lange tijd in privébezit en niet toegankelijk en daarmee relatief onbekend. Inmiddels is het pand, casa Kubitschek, aangekocht door de overheid en sinds 2013 opengesteld. Casa Kubitschek ligt op een prachtige plek met een mooi uitzicht op het meer. Het pand heeft net als de Pampulha Yacht Clube een vlinderdak, een typologie die vaker is toegepast door Niemeyer. De tuinen zijn ontworpen door Roberto Burle Marx. Ook bevat het pand kunstwerken van o.a. Paulo Werneck (die ook de mozaïeken op de kerk heeft gemaakt).

 

Casa Kubitschek sluit daarmee goed aan bij de architectuur van het conjunto, hoewel minder expressief. De relatie van de opdrachtgever met de architect én de omgeving geven het pand wel een bijzondere toevoeging. Bijzonder daarbij is dat het Casa Kubitschek is dat het pand opvallend intact is gebleven. Het geeft daarmee een goed beeld van een woning van de Braziliaanse middenklasse uit de jaren '40, die ten tijde van de realisatie van Pampulha opkwam in de Braziliaanse samenleving. Daarmee kan Casa Kubitschek met recht worden beschouwd als vijfde gebouw van het conjunto da Pampulha.

 

 

 

14 Het project Belo Horizonte

De komende blogs zullen gaan over projecten in en rond Belo Horizonte, de eerste geplande hoofdstad van de republiek Brazilië. In dit blog in een notendop de geschiedenis van deze stad die in ruim 100 jaar groeide tot ruim 5 miljoen inwoners, maar zich steeds aanpaste aan de maatschappij. Een stad waar de droom van Brasília tot bloei kon komen. En de stad waar ik heb gewoond.

Belo Horizonte is de hoofdstad van de Minas Gerais. Deze deelstaat is rijk aan delfstoffen, waaronder goud. De oorspronkelijke hoofdstad, Ouro Preto, was ooit het centrum van de goudwinning. Rijk versierde barokke kerken herinneren aan deze tijd. Het grootste deel van het (door slaven) gewonnen goud werd echter direct naar Portugal verscheept. Daarom ontstond hier ook eerste (mislukte) Braziliaanse onafhankelijkheidsbeweging. Uiteindelijk werd in 1889 de republiek Brazilië uitgeroepen. In Minas Gerais was de mening dat Ouro Preto onvoldoende aansloot bij de idealen van de nieuwe republiek: Ordem e Progresso (orde en progressie). In 1891 werd besloten een nieuwe hoofdstad te gaan bouwen. In deze stad, ontworpen door Aarão Reis, kwamen de idealen samen: ´Orde´ in het dubbele grid binnen een rondweg, 'Progressie' in de naam: Belo Horizonte. Deze nieuwe stad, gepland voor 100.000 inwoners, werd op 12 december 1897 geïnaugureerd.

Belo Horizonte bleek een magneet en de stad begon aan een ongeplande groei. Deze groei vond grotendeels plaats buiten de rondweg. Het resultaat: een stad met infrastructuur, monumenten en voorzieningen, de bewoners daarbuiten. De oorspronkelijke stad ontwikkelde zich tot centrum van de metropool in wording.

 

 

 

 

In 1940, toen de stad al ruim 200.000 inwoners had, werd Juscelino Kubitschek burgemeester. Hij bracht het modernisme in de stad; met nieuwe infrastructuur, de stichting van een industriewijk en het recreatiecomplex Pampulha begon ook de planning buiten het oorspronkelijke plan, inmiddels het centrum van de stad. Na zijn burgemeesterschap werd Kubitschek in 1951 gouverneur van Minas Gerais. Ook vanuit die functie bleef hij betrokken bij de transformatie van de stad. In 1955 werd hij president van Brazilië, en kon hij zijn levenswerk creëren: de bouw van Brasília. Hierdoor kreeg Belo Horizonte een strategische positie tussen Brasília, São Paulo en Rio de Janeiro.

 

In 1964 begon de militaire dictatuur, die tot 1984 duurde. Deze tijd kende naast een grote economische groei een snelle urbanisatie. Belo Horizonte groeide langs de uitvalswegen die door Kubitschek gerealiseerd waren. Naar het westen, waar industriegebieden zich ontwikkelden, en naar het noorden, waar oneindige woongebieden ontstonden. Groei naar het zuiden werd fysiek beperkt door een bergrug.  Er ontstond ook een ruimtelijke segregatie: de elitewijken zuidoostelijk van het centrum, daar omheen de middenklasse. En op grotere afstand de woonwijken van de lagere klassen. In deze tijd ontstonden ook de grote favelacomplexen nabij het centrum. De militaire tijd kende ook grote investeringen in prestigeprojecten, zoals een metro en een nieuw internationaal vliegveld in Confins, 30 kilometer ten noorden van de stad. Infrastructuur, die (te) weinig afgestemd was op de omgeving. Maar kenmerkend voor Belo Horizonte: ondanks de onstuimige groei bleef het oorspronkelijke plan het centrum van de metropool.

  

ontwikkeling Belo Horizonte

 

Dit was ook de situatie toen ik in 1999 en 2001 in de stad woonde. De overheid had nog geen grip op de planning, de ontwikkeling werd bepaald door projectontwikkelaars. Private investeringen vonden met name plaats in de zuidzone, waar op de heuvels de wijk Belvedère werd ontwikkeld. En ten zuiden van de bergrug, waar in de gated communities gerealiseerd werden. Een belangrijke ontwikkeling was Alphaville, een gated communitie met meerdere vestigingen verspreid over Brazilië. Maar met één centrum voor de hele metropool, inmiddels uitgegroeid tot ruim 5 miljoen inwoners.

 

Maar anno 2014 lijkt er planningtechnisch grip te komen op de stad. In 2004 is besloten het aantal vliegbewegingen op het kleine vliegveld Pampulha te beperken, ten gunste van Confins. Dit heeft geleid tot impulsen in het noorden. De overheid investeert in het project Linha Verde, de verbinding tussen het centrum en dit vliegveld, en in een nieuw administratief centrum. Private investeringen volgden. Nabij het vliegveld wordt nu zelfs een nieuwe locatie van Alphaville gebouwd. In het centrum is geïnvesteerd in de openbare ruimte en culturele activiteiten. Belangrijke is verder te melden dat de favela's in Belo Horizonte een speciale status hebben; deze wijken zijn hiermee beschermd tegen speculatie. Door investeringen in infrastructuur zijn de leefomstandigheden in deze wijken verbeterd.

In mijn komende blogs zal ik een aantal projecten in en rond Belo Horizonte beschrijven. Ik zal ingaan op succesverhalen uit het verleden, maar zeker ook aandacht besteden aan het nieuwe Belo Horizonte. De geplande stad die zich wederom aan het uitvinden is!