18 Belo Horizonte - Estádio Mineirão

Belo Horizonte is één van de speelsteden van het WK 2014. De wedstrijden vinden plaats in het Estádio Mineirão. Dit stadion is geopend in 1965 en was destijds, met een capaciteit van 135.000 bezoekers, ná Maracanã in Rio de Janeiro, het grootste stadion van de wereld. Het stadion heeft een grondvlak van 275 bij 217 meter en is opgebouwd uit gewapend beton. 88 elementen dragen het dak en de tribunes. Door de slanke uitvoering van deze elementen, die de vorm van een 7 hebben, en de ritmiek ervan, is het stadion stoer maar elegant. De omvang en de landschappelijke inpassing, het Mineirão ligt op een heuvel, versterken het iconisch karakter. Voor het WK, én voor de Confederations Cup in 2013, moest het bijna 50 jaar oude stadium aangepast worden aan de eisen van de tijd én aan de eisen die Fifa stelt. Mineirão was dus, in tegenstelling tot veel nieuwe stadions in Brazilië, al ruim voor het WK gereed. Maar de opgave was groter dan slechts een renovatie.

Zicht op Mineirão vanaf Pampulha

Het Mineirão ligt ten noorden van het centrum van Belo Horizonte, nabij het meer van Pampulha. Zoals in mijn vorige blogs beschreven heeft het noordelijk deel van Belo Horizonte veel infrastructuur en daarmee veel potentie. Het ontbreekt echter aan stedelijke functies, die concentreren zich in het centrum. De overheid investeert daarom in stedelijke programma's in het noorden van de stad. De keuze om Belo Horizonte speelstad van het WK 2014 te maken bood de mogelijkheid Mineirão en omgeving een multifunctioneler karakter te geven. Voor de exploitatie is daarom een PPS-constructie in het leven geroepen. Een aantal partijen werden uitgenodigd om in te schrijven op de renovatie en exploitatie.

De winnende combinatie, Minasarena, nodigde BCMF Arquitetos uit op een ontwerp voor de renovatie te maken. Silvio Todeschi, bij wie ik in 1999 stage liep, was de projectarchitect. Uitgangspunt bij de renovatie was behoud van het uiterlijk. Intern werden echter ingrijpende ingrepen uitgevoerd. Zo werden de onderste ringen opnieuw gebouwd om te voldoen aan eisen van Fifa. Daarbij werd het veld circa 3,5 meter verlaagd voor de zichtlijnen en werden skyboxen toegevoegd. Ook is de overkapping 26 meter verbreed. Het stadion is intern sober maar doelmatig verbouwd, passend bij de aard van het gebouw. Bij de renovatie van Minerão is duurzaamheid een belangrijk uitgangspunt geweest. Op het dak liggen zonnepanelen, regenwater wordt hergebruikt en het beton dat bij de sloop vrijkwam is hergebruikt.

Rondom het stadion ontwierp BCMF een verhoogd maaiveld. In de oorspronkelijke situatie lagen rondom het Mireirão parkeerplaatsen. BCMF ontwierp een verhoogd  landschap met daaronder parkeervoorzieningen en commerciële ruimten. Hierdoor worden auto- en voetgangersstromen gescheiden, komt er ruimte voor extra functies maar bovenal, wordt het monumentale Minerão letterlijk op een podium geplaatst.

 Het Minerão wordt, samen met het Maracanã, als hoogste gewaardeerd door de spelers van de A-serie van Brazilië (zie link).In combinatie met het monumentale ontwerp, de geslaagde renovatie en de duurzaamheid is het daarmee één van de mooiste, zo niet hét mooiste stadion van Brazilië!

Mineirão

Parkeerdek

  

Parkeerdek

Kleedkamer spelers

'Catacomben'

Constructie stadion

Overzicht

Omloop

Aanzicht stadion

Overzicht

17 Belo Horizonte - Cidade Administrativa

In 1897 is Belo Horizonte gesticht als nieuwe hoofdstad en administratief centrum van de staat Minas Gerais. Ruim 100 jaar was Belo Horizonte uitgegroeid tot metropool van ca. 2,3 miljoen inwoners in een agglomeratie van 3,5 miljoen inwoners. Zoals ik in mijn eerdere blog heb aangegeven, is de stad ongecontroleerde gegroeid in noordelijke en westelijke richting. Het kapitaal en de economische activiteiten bleven zich echter hoofdzakelijk concentreren in het zuiden, het centrum. Terwijl de stedelijke druk op het centrumgebied steeds hoger werd, bleef het noorden economisch en sociaal onderontwikkeld. Ondanks de potenties die de aanwezige infrastructuur bood.

Met een aantal grote projecten heeft de overheid deze ongelijkheid willen keren. Een belangrijke impuls is de opwaardering van het internationale vliegveld Confins, zo'n 40 kilometer ten noorden van het centrum, en de opwaardering van de verbinding. Maar het meest toonaangevende project is de bouw van het nieuwe administratieve centrum van de staat Minas Gerais: ´Cidade Administrativa Presidente Tancredo Neves´. Dit project, wellicht het grootste sinds de stichting van de stad, is geopend op 4 maart 2010.

Het bestuurscentrum van Minas Gerais was van oudsher gevestigd in de ministeries en het gouvernementspaleis rondom het monumentale Praça da Liberdade. 100 jaar later was het gegroeide ambtenarenapparaat verspreid geraakt over 54 gebouwen in de stad. Met de Cidade Administrativa is het gehele bestuur van Minas Gerais, een staat van ca. 20 miljoen inwoners, gehuisvest op één locatie met een vloeroppervlakte 265.000 m2 . De Cidade Administrativa ligt 20 kilometer ten noorden van het stadscentrum, aan de uitvalsweg naar vliegveld Confins, op een voormalige paardenrenbaan.

Het ontwerp van de Cidade Administrativa is van Oscar Niemeyer. Hij ontwierp een complex vijf gebouwen van wit beton en zwart getint glas. Het bestuur van de staat is gehuisvest in het centrale Palácio Tiradentes. Dit gebouw hangt aan een opvallende witte constructie. Ernaast staat het Auditório Juscelino Kubitschek, dat gebruikt wordt voor bijeenkomsten. Met zijn bolvorm typerend voor de vaak speelse stijl van Niemeyer. Ten noorden staan de gebouwen Minas en Gerais waar de ambtenaren in gehuisvest zijn: twee gebogen kantoorvolumes die iets van elkaar verspringen. De begane grond is open en biedt de nodige schaduw. Tussen deze gebouwen een rond gebouw met centrale voorzieningen als restaurants en winkels.

Overzicht Cidade Administrativa

De gebouwen staan solitair in een leeg gebied met grasvelden, een vijver en op iets grotere afstand parkeerterreinen. Openbaar vervoer is echter nauwelijks aanwezig. En daar zit mijn probleem met het complex. De Cidade Administrativa is zowel ruimtelijk als infrastructureel nauwelijks aangesloten op de omliggende gebieden; door deze opzet is feitelijk een enclave ontstaan die nagenoeg alleen per auto bereikbaar is. En in plaats dat omliggende wijken kunnen meeprofiteren van de duizenden mensen die hier dagelijks komen, zijn de medewerkers aangewezen op de centrale voorzieningen. Van een zorgvuldige inpassing, zo kenmerkend voor de projecten Pampulha en Conjunto J.K. waarover ik eerder blogde, lijkt weinig sprake.

Volgens geruchten van architecten in Belo Horizonte leidt ook de technische uitvoering voor problemen. Het afvalwatersysteem van het hangende Palácio Tiradentes, dat via het dak en de kolommen loopt afgevoerd wordt, kent mankementen waardoor de toiletten niet goed werken. En de zwarte gevels in combinatie met het hete klimaat geeft leidt tot koelingsproblemen in de kantoorgebouwen.

Desondanks heeft Belo Horizonte er een iconisch project bij; één van de laatste grote projecten van Oscar Niemeyer. Er wordt lucht gegeven in het overvolle stadscentrum, die wordt ingevuld door de realisatie van culturele instellingen in de voormalige ministeries. Maar bovenal lijken de impulsen in dit deel van de stad vruchten af te werpen gezien de vele private investeringen die in dit deel van de stad plaatsvinden. Strategisch dus een geslaagd project, al had de uitvoering op onderdelen beter gekund.

Voor meer informatie over de Cidade Administrativa klik hier.

P.s. De Cidade Administrativa is overigens niet het laatste gebouw van Oscar Niemeyer in Belo Horizonte: tussen de cidade administrativa en het centrum wordt momenteel gebouwd aan de kathedraal Christus Koning. zie ook de projectwebsite.

Palácio Tiradentes

Auditório J.K.

Gebouwen Minas en Gerais

16 Belo Horizonte - Conjunto J.K.

In 1951 werd Juscelino Kubitschek gouverneur van de staat Minas Gerais. Dit was zijn laatste politieke stap voor het presidentschap. In 1952 kondigde hij vanuit zijn nieuwe rol de bouw van een monumentaal architectonisch complex in Belo Horizonte aan. Een vervolg op de ambitie die hij had ingezet met het inmiddels internationaal befaamde complex Pampulha: een gebouw ´karakteristiek voor het silhouet voor de stad´, hét symbool van Belo Horizonte. Oscar Niemeyer tekende voor het ontwerp van dit Conjunto Juscelono Kubitschek (J.K.). Het architectenbureau waar ik in 1999 stage liep lag vlakbij dit complex; drie maanden lang liep ik er dagelijks langs. En telkens was ik gefascineerd door dit immense gebouw.

Het Conjunto J.K. ligt in het oorspronkelijke project Belo Horizonte. Het stedenbouwkundig plan hiervan is opgebouwd uit een dubbel grid. Het basisgrid bestaat uit blokken van 120 bij 120 meter. In de oorspronkelijke opzet werden deze blokken verdeeld in kavels met een breedte van ca. 10 meter. Hierop werden overwegend lage gebouwen gerealiseerd. Over dit grid ligt onder 45 graden een groter grid met hoofdwegen. De plaatsen waar deze hoofdwegen elkaar snijden werden verbijzonderd, bijvoorbeeld met pleinen. De aangrenzende blokken hebben daardoor wat kleinere afmetingen. Rondom deze pleinen begon in 1952 voorzichtig de eerste hoogbouw te ontstaan.

Één van die pleinen was het Praça Raul Soares in de wijk Barro Preto. In 1952 was dit deel van de stad nog niet vol. In dit gebied werden twee volledige bouwblokken, grenzend aan dit plein, gereserveerd voor het Conjunto JK. In opdracht van een particuliere investeerder ontwierp Oscar Niemeyer een complex, ten opzichte van Pampulha een enorme schaalsprong. Op het zuidelijke bouwblok positioneerde Niemeyer een gebouw met een breedte van 120 en een hoogte van 23 etages. Op het noordelijke, kleinere bouwblok plaatste hij in dwarsrichting een smaller blok met 36 etages. Beide gebouwen werden op een basement geplaatst.

maquette Conjunto J.K.

Conjunto J.K. in aanbouw (1960)

Maar niet alleen het bouwvolume en de bouwhoogte was ambitieus, dat gold ook voor het programma. Conjunto J.K. was een modernistisch experiment. Het complex telt zo'n 1.100 appartementen van diverse afmetingen. Aansluitend bij het modernistisch ideaal was het doel om zo tot een sociale mix te komen. Verder waren in de plint van het complex diverse stedelijke functies beoogd, zoals een busstation, een winkelcentrum, een hotel, sportclub, een museum en een tuin. Het gebouw was beoogd als ´stad in de stad´.

In de jaren '50 werden in Rio de Janeiro en São Paulo ook dergelijke megacomplexen gerealiseerd, waaronder het beroemde Edificio Copan en het Conjunto Nacional. Dit waren toen echter al grote steden. In 1952 telde Belo Horizonte echter zo'n 350.000 inwoners. Conjunto J.K. bood ruimte voor ca. 5.000 bewoners, dus 1,5% van de stad. Het project was ambitieus, wellicht té ambitieus, zo bleek. De bouw heeft langer geduurd dan gepland en het project is anders uitgevoerd. Zo zijn niet alle functies gerealiseerd. Ook de sociale mix is niet tot stand gekomen: in de eerste jaren was het complex vooral bewoond door armen.Na een renovatie is de waardering van het complex echter toegenomen en is zelfs voorzichtig sprake van gentrification. En hoewel het niet hét symbool van de stad is, daarvoor verliest het van de fotogeniekere gebouwen van Pampulha en het Edificio Niemeyer, heeft het complex wel een nieuwe interpretatie van de gridstructuur gegeven. Inmiddels is Belo Horizonte meer hoogbouw gerealiseerd. Maar het Conjunto J.K. blijft letterlijk boven de stad uitsteken.

15 Belo Horizonte - Pampulha /Casa Kubitschek

In 1941 werd Juscelino Kubitschek burgemeester van Belo Horizonte, een stad in transitie. De economische crisis van 1930 maakte duidelijk dat ook de economie van de deelstaat Minas Gerais, tot dan toe bestaand uit agrarische en mijnbouwactiviteiten, kwetsbaar was. Om de economie te versterken werd door de overheid ingezet op ontwikkeling van de industriële sector. De hoofdstad Belo Horizonte, gebouwd als symbool van vooruitgang, moest hiervoor aangepast worden. Nieuwe uitvalswegen en de bouw van de Cidade Industial, een industriewijk op 30 kilometer van de stad, werden gerealiseerd.

Maar de ambitieuze Kubitschek begreep dat alleen deze infrastructuur niet voldoende was voor nieuwe investeringen; de opkomende middenklasse stelde ook nieuwe eisen aan de stad. Dat vereiste een ander programma én andere architectuur. In 1941 nodigde Kubitschek de jonge architect Oscar Niemeyer uit om een ontwerp te maken voor een recreatiecomplex rondom het stuwmeer Pampulha, zo'n 7 kilometer ter noorden van de oorspronkelijke stad. Niemeyer ontwierp vijf gebouwen: een kerk, een casino, een danspaviljoen, een sportclub en een niet gerealiseerd hotel. Daarbij werkte hij o.a. samen met landschapsarchitect Burle Marx en kunstenaars als Portinari en Ceschiatti. Het Conjunto da Pampulha, en met name de kerk, is uitgegroeid tot hét symbool van Belo Horizonte.  (zie ook site Vitruvius).

 

De danszaal, de kerk, de club en het casino.

 

Het project markeerde de start van een nieuwe identiteit in Braziliaanse architectuur en het begin van een weg die zou leiden tot de bouw van Brasília. Hoewel Oscar Niemeyer later met name bekend is geworden van de grote gebaren, heeft hij hier 4 relatief kleine en subtiele gebouwen gerealiseerd. De gebouwen waarin architectuur, kunst en landschap samenkomen blijven fascineren. Maar het blijft jammer dat het complex maar uit vier gebouwen bestaat. Dacht ik tot voor kort...

 

In 1943 gaf Juscelino Kubitschek namelijk opdracht aan Oscar Niemeyer om een woonhuis te ontwerpen. Dit pand was lange tijd in privébezit en niet toegankelijk en daarmee relatief onbekend. Inmiddels is het pand, casa Kubitschek, aangekocht door de overheid en sinds 2013 opengesteld. Casa Kubitschek ligt op een prachtige plek met een mooi uitzicht op het meer. Het pand heeft net als de Pampulha Yacht Clube een vlinderdak, een typologie die vaker is toegepast door Niemeyer. De tuinen zijn ontworpen door Roberto Burle Marx. Ook bevat het pand kunstwerken van o.a. Paulo Werneck (die ook de mozaïeken op de kerk heeft gemaakt).

 

Casa Kubitschek sluit daarmee goed aan bij de architectuur van het conjunto, hoewel minder expressief. De relatie van de opdrachtgever met de architect én de omgeving geven het pand wel een bijzondere toevoeging. Bijzonder daarbij is dat het Casa Kubitschek is dat het pand opvallend intact is gebleven. Het geeft daarmee een goed beeld van een woning van de Braziliaanse middenklasse uit de jaren '40, die ten tijde van de realisatie van Pampulha opkwam in de Braziliaanse samenleving. Daarmee kan Casa Kubitschek met recht worden beschouwd als vijfde gebouw van het conjunto da Pampulha.

 

 

 

14 Het project Belo Horizonte

De komende blogs zullen gaan over projecten in en rond Belo Horizonte, de eerste geplande hoofdstad van de republiek Brazilië. In dit blog in een notendop de geschiedenis van deze stad die in ruim 100 jaar groeide tot ruim 5 miljoen inwoners, maar zich steeds aanpaste aan de maatschappij. Een stad waar de droom van Brasília tot bloei kon komen. En de stad waar ik heb gewoond.

Belo Horizonte is de hoofdstad van de Minas Gerais. Deze deelstaat is rijk aan delfstoffen, waaronder goud. De oorspronkelijke hoofdstad, Ouro Preto, was ooit het centrum van de goudwinning. Rijk versierde barokke kerken herinneren aan deze tijd. Het grootste deel van het (door slaven) gewonnen goud werd echter direct naar Portugal verscheept. Daarom ontstond hier ook eerste (mislukte) Braziliaanse onafhankelijkheidsbeweging. Uiteindelijk werd in 1889 de republiek Brazilië uitgeroepen. In Minas Gerais was de mening dat Ouro Preto onvoldoende aansloot bij de idealen van de nieuwe republiek: Ordem e Progresso (orde en progressie). In 1891 werd besloten een nieuwe hoofdstad te gaan bouwen. In deze stad, ontworpen door Aarão Reis, kwamen de idealen samen: ´Orde´ in het dubbele grid binnen een rondweg, 'Progressie' in de naam: Belo Horizonte. Deze nieuwe stad, gepland voor 100.000 inwoners, werd op 12 december 1897 geïnaugureerd.

Belo Horizonte bleek een magneet en de stad begon aan een ongeplande groei. Deze groei vond grotendeels plaats buiten de rondweg. Het resultaat: een stad met infrastructuur, monumenten en voorzieningen, de bewoners daarbuiten. De oorspronkelijke stad ontwikkelde zich tot centrum van de metropool in wording.

 

 

 

 

In 1940, toen de stad al ruim 200.000 inwoners had, werd Juscelino Kubitschek burgemeester. Hij bracht het modernisme in de stad; met nieuwe infrastructuur, de stichting van een industriewijk en het recreatiecomplex Pampulha begon ook de planning buiten het oorspronkelijke plan, inmiddels het centrum van de stad. Na zijn burgemeesterschap werd Kubitschek in 1951 gouverneur van Minas Gerais. Ook vanuit die functie bleef hij betrokken bij de transformatie van de stad. In 1955 werd hij president van Brazilië, en kon hij zijn levenswerk creëren: de bouw van Brasília. Hierdoor kreeg Belo Horizonte een strategische positie tussen Brasília, São Paulo en Rio de Janeiro.

 

In 1964 begon de militaire dictatuur, die tot 1984 duurde. Deze tijd kende naast een grote economische groei een snelle urbanisatie. Belo Horizonte groeide langs de uitvalswegen die door Kubitschek gerealiseerd waren. Naar het westen, waar industriegebieden zich ontwikkelden, en naar het noorden, waar oneindige woongebieden ontstonden. Groei naar het zuiden werd fysiek beperkt door een bergrug.  Er ontstond ook een ruimtelijke segregatie: de elitewijken zuidoostelijk van het centrum, daar omheen de middenklasse. En op grotere afstand de woonwijken van de lagere klassen. In deze tijd ontstonden ook de grote favelacomplexen nabij het centrum. De militaire tijd kende ook grote investeringen in prestigeprojecten, zoals een metro en een nieuw internationaal vliegveld in Confins, 30 kilometer ten noorden van de stad. Infrastructuur, die (te) weinig afgestemd was op de omgeving. Maar kenmerkend voor Belo Horizonte: ondanks de onstuimige groei bleef het oorspronkelijke plan het centrum van de metropool.

  

ontwikkeling Belo Horizonte

 

Dit was ook de situatie toen ik in 1999 en 2001 in de stad woonde. De overheid had nog geen grip op de planning, de ontwikkeling werd bepaald door projectontwikkelaars. Private investeringen vonden met name plaats in de zuidzone, waar op de heuvels de wijk Belvedère werd ontwikkeld. En ten zuiden van de bergrug, waar in de gated communities gerealiseerd werden. Een belangrijke ontwikkeling was Alphaville, een gated communitie met meerdere vestigingen verspreid over Brazilië. Maar met één centrum voor de hele metropool, inmiddels uitgegroeid tot ruim 5 miljoen inwoners.

 

Maar anno 2014 lijkt er planningtechnisch grip te komen op de stad. In 2004 is besloten het aantal vliegbewegingen op het kleine vliegveld Pampulha te beperken, ten gunste van Confins. Dit heeft geleid tot impulsen in het noorden. De overheid investeert in het project Linha Verde, de verbinding tussen het centrum en dit vliegveld, en in een nieuw administratief centrum. Private investeringen volgden. Nabij het vliegveld wordt nu zelfs een nieuwe locatie van Alphaville gebouwd. In het centrum is geïnvesteerd in de openbare ruimte en culturele activiteiten. Belangrijke is verder te melden dat de favela's in Belo Horizonte een speciale status hebben; deze wijken zijn hiermee beschermd tegen speculatie. Door investeringen in infrastructuur zijn de leefomstandigheden in deze wijken verbeterd.

In mijn komende blogs zal ik een aantal projecten in en rond Belo Horizonte beschrijven. Ik zal ingaan op succesverhalen uit het verleden, maar zeker ook aandacht besteden aan het nieuwe Belo Horizonte. De geplande stad die zich wederom aan het uitvinden is!