16 Belo Horizonte - Conjunto J.K.

In 1951 werd Juscelino Kubitschek gouverneur van de staat Minas Gerais. Dit was zijn laatste politieke stap voor het presidentschap. In 1952 kondigde hij vanuit zijn nieuwe rol de bouw van een monumentaal architectonisch complex in Belo Horizonte aan. Een vervolg op de ambitie die hij had ingezet met het inmiddels internationaal befaamde complex Pampulha: een gebouw ´karakteristiek voor het silhouet voor de stad´, hét symbool van Belo Horizonte. Oscar Niemeyer tekende voor het ontwerp van dit Conjunto Juscelono Kubitschek (J.K.). Het architectenbureau waar ik in 1999 stage liep lag vlakbij dit complex; drie maanden lang liep ik er dagelijks langs. En telkens was ik gefascineerd door dit immense gebouw.

Het Conjunto J.K. ligt in het oorspronkelijke project Belo Horizonte. Het stedenbouwkundig plan hiervan is opgebouwd uit een dubbel grid. Het basisgrid bestaat uit blokken van 120 bij 120 meter. In de oorspronkelijke opzet werden deze blokken verdeeld in kavels met een breedte van ca. 10 meter. Hierop werden overwegend lage gebouwen gerealiseerd. Over dit grid ligt onder 45 graden een groter grid met hoofdwegen. De plaatsen waar deze hoofdwegen elkaar snijden werden verbijzonderd, bijvoorbeeld met pleinen. De aangrenzende blokken hebben daardoor wat kleinere afmetingen. Rondom deze pleinen begon in 1952 voorzichtig de eerste hoogbouw te ontstaan.

Één van die pleinen was het Praça Raul Soares in de wijk Barro Preto. In 1952 was dit deel van de stad nog niet vol. In dit gebied werden twee volledige bouwblokken, grenzend aan dit plein, gereserveerd voor het Conjunto JK. In opdracht van een particuliere investeerder ontwierp Oscar Niemeyer een complex, ten opzichte van Pampulha een enorme schaalsprong. Op het zuidelijke bouwblok positioneerde Niemeyer een gebouw met een breedte van 120 en een hoogte van 23 etages. Op het noordelijke, kleinere bouwblok plaatste hij in dwarsrichting een smaller blok met 36 etages. Beide gebouwen werden op een basement geplaatst.

maquette Conjunto J.K.

Conjunto J.K. in aanbouw (1960)

Maar niet alleen het bouwvolume en de bouwhoogte was ambitieus, dat gold ook voor het programma. Conjunto J.K. was een modernistisch experiment. Het complex telt zo'n 1.100 appartementen van diverse afmetingen. Aansluitend bij het modernistisch ideaal was het doel om zo tot een sociale mix te komen. Verder waren in de plint van het complex diverse stedelijke functies beoogd, zoals een busstation, een winkelcentrum, een hotel, sportclub, een museum en een tuin. Het gebouw was beoogd als ´stad in de stad´.

In de jaren '50 werden in Rio de Janeiro en São Paulo ook dergelijke megacomplexen gerealiseerd, waaronder het beroemde Edificio Copan en het Conjunto Nacional. Dit waren toen echter al grote steden. In 1952 telde Belo Horizonte echter zo'n 350.000 inwoners. Conjunto J.K. bood ruimte voor ca. 5.000 bewoners, dus 1,5% van de stad. Het project was ambitieus, wellicht té ambitieus, zo bleek. De bouw heeft langer geduurd dan gepland en het project is anders uitgevoerd. Zo zijn niet alle functies gerealiseerd. Ook de sociale mix is niet tot stand gekomen: in de eerste jaren was het complex vooral bewoond door armen.Na een renovatie is de waardering van het complex echter toegenomen en is zelfs voorzichtig sprake van gentrification. En hoewel het niet hét symbool van de stad is, daarvoor verliest het van de fotogeniekere gebouwen van Pampulha en het Edificio Niemeyer, heeft het complex wel een nieuwe interpretatie van de gridstructuur gegeven. Inmiddels is Belo Horizonte meer hoogbouw gerealiseerd. Maar het Conjunto J.K. blijft letterlijk boven de stad uitsteken.

15 Belo Horizonte - Pampulha /Casa Kubitschek

In 1941 werd Juscelino Kubitschek burgemeester van Belo Horizonte, een stad in transitie. De economische crisis van 1930 maakte duidelijk dat ook de economie van de deelstaat Minas Gerais, tot dan toe bestaand uit agrarische en mijnbouwactiviteiten, kwetsbaar was. Om de economie te versterken werd door de overheid ingezet op ontwikkeling van de industriële sector. De hoofdstad Belo Horizonte, gebouwd als symbool van vooruitgang, moest hiervoor aangepast worden. Nieuwe uitvalswegen en de bouw van de Cidade Industial, een industriewijk op 30 kilometer van de stad, werden gerealiseerd.

Maar de ambitieuze Kubitschek begreep dat alleen deze infrastructuur niet voldoende was voor nieuwe investeringen; de opkomende middenklasse stelde ook nieuwe eisen aan de stad. Dat vereiste een ander programma én andere architectuur. In 1941 nodigde Kubitschek de jonge architect Oscar Niemeyer uit om een ontwerp te maken voor een recreatiecomplex rondom het stuwmeer Pampulha, zo'n 7 kilometer ter noorden van de oorspronkelijke stad. Niemeyer ontwierp vijf gebouwen: een kerk, een casino, een danspaviljoen, een sportclub en een niet gerealiseerd hotel. Daarbij werkte hij o.a. samen met landschapsarchitect Burle Marx en kunstenaars als Portinari en Ceschiatti. Het Conjunto da Pampulha, en met name de kerk, is uitgegroeid tot hét symbool van Belo Horizonte.  (zie ook site Vitruvius).

 

De danszaal, de kerk, de club en het casino.

 

Het project markeerde de start van een nieuwe identiteit in Braziliaanse architectuur en het begin van een weg die zou leiden tot de bouw van Brasília. Hoewel Oscar Niemeyer later met name bekend is geworden van de grote gebaren, heeft hij hier 4 relatief kleine en subtiele gebouwen gerealiseerd. De gebouwen waarin architectuur, kunst en landschap samenkomen blijven fascineren. Maar het blijft jammer dat het complex maar uit vier gebouwen bestaat. Dacht ik tot voor kort...

 

In 1943 gaf Juscelino Kubitschek namelijk opdracht aan Oscar Niemeyer om een woonhuis te ontwerpen. Dit pand was lange tijd in privébezit en niet toegankelijk en daarmee relatief onbekend. Inmiddels is het pand, casa Kubitschek, aangekocht door de overheid en sinds 2013 opengesteld. Casa Kubitschek ligt op een prachtige plek met een mooi uitzicht op het meer. Het pand heeft net als de Pampulha Yacht Clube een vlinderdak, een typologie die vaker is toegepast door Niemeyer. De tuinen zijn ontworpen door Roberto Burle Marx. Ook bevat het pand kunstwerken van o.a. Paulo Werneck (die ook de mozaïeken op de kerk heeft gemaakt).

 

Casa Kubitschek sluit daarmee goed aan bij de architectuur van het conjunto, hoewel minder expressief. De relatie van de opdrachtgever met de architect én de omgeving geven het pand wel een bijzondere toevoeging. Bijzonder daarbij is dat het Casa Kubitschek is dat het pand opvallend intact is gebleven. Het geeft daarmee een goed beeld van een woning van de Braziliaanse middenklasse uit de jaren '40, die ten tijde van de realisatie van Pampulha opkwam in de Braziliaanse samenleving. Daarmee kan Casa Kubitschek met recht worden beschouwd als vijfde gebouw van het conjunto da Pampulha.