15 Belo Horizonte - Pampulha /Casa Kubitschek

In 1941 werd Juscelino Kubitschek burgemeester van Belo Horizonte, een stad in transitie. De economische crisis van 1930 maakte duidelijk dat ook de economie van de deelstaat Minas Gerais, tot dan toe bestaand uit agrarische en mijnbouwactiviteiten, kwetsbaar was. Om de economie te versterken werd door de overheid ingezet op ontwikkeling van de industriële sector. De hoofdstad Belo Horizonte, gebouwd als symbool van vooruitgang, moest hiervoor aangepast worden. Nieuwe uitvalswegen en de bouw van de Cidade Industial, een industriewijk op 30 kilometer van de stad, werden gerealiseerd.

Maar de ambitieuze Kubitschek begreep dat alleen deze infrastructuur niet voldoende was voor nieuwe investeringen; de opkomende middenklasse stelde ook nieuwe eisen aan de stad. Dat vereiste een ander programma én andere architectuur. In 1941 nodigde Kubitschek de jonge architect Oscar Niemeyer uit om een ontwerp te maken voor een recreatiecomplex rondom het stuwmeer Pampulha, zo'n 7 kilometer ter noorden van de oorspronkelijke stad. Niemeyer ontwierp vijf gebouwen: een kerk, een casino, een danspaviljoen, een sportclub en een niet gerealiseerd hotel. Daarbij werkte hij o.a. samen met landschapsarchitect Burle Marx en kunstenaars als Portinari en Ceschiatti. Het Conjunto da Pampulha, en met name de kerk, is uitgegroeid tot hét symbool van Belo Horizonte.  (zie ook site Vitruvius).

 

De danszaal, de kerk, de club en het casino.

 

Het project markeerde de start van een nieuwe identiteit in Braziliaanse architectuur en het begin van een weg die zou leiden tot de bouw van Brasília. Hoewel Oscar Niemeyer later met name bekend is geworden van de grote gebaren, heeft hij hier 4 relatief kleine en subtiele gebouwen gerealiseerd. De gebouwen waarin architectuur, kunst en landschap samenkomen blijven fascineren. Maar het blijft jammer dat het complex maar uit vier gebouwen bestaat. Dacht ik tot voor kort...

 

In 1943 gaf Juscelino Kubitschek namelijk opdracht aan Oscar Niemeyer om een woonhuis te ontwerpen. Dit pand was lange tijd in privébezit en niet toegankelijk en daarmee relatief onbekend. Inmiddels is het pand, casa Kubitschek, aangekocht door de overheid en sinds 2013 opengesteld. Casa Kubitschek ligt op een prachtige plek met een mooi uitzicht op het meer. Het pand heeft net als de Pampulha Yacht Clube een vlinderdak, een typologie die vaker is toegepast door Niemeyer. De tuinen zijn ontworpen door Roberto Burle Marx. Ook bevat het pand kunstwerken van o.a. Paulo Werneck (die ook de mozaïeken op de kerk heeft gemaakt).

 

Casa Kubitschek sluit daarmee goed aan bij de architectuur van het conjunto, hoewel minder expressief. De relatie van de opdrachtgever met de architect én de omgeving geven het pand wel een bijzondere toevoeging. Bijzonder daarbij is dat het Casa Kubitschek is dat het pand opvallend intact is gebleven. Het geeft daarmee een goed beeld van een woning van de Braziliaanse middenklasse uit de jaren '40, die ten tijde van de realisatie van Pampulha opkwam in de Braziliaanse samenleving. Daarmee kan Casa Kubitschek met recht worden beschouwd als vijfde gebouw van het conjunto da Pampulha.

 

 

 

14 Het project Belo Horizonte

De komende blogs zullen gaan over projecten in en rond Belo Horizonte, de eerste geplande hoofdstad van de republiek Brazilië. In dit blog in een notendop de geschiedenis van deze stad die in ruim 100 jaar groeide tot ruim 5 miljoen inwoners, maar zich steeds aanpaste aan de maatschappij. Een stad waar de droom van Brasília tot bloei kon komen. En de stad waar ik heb gewoond.

Belo Horizonte is de hoofdstad van de Minas Gerais. Deze deelstaat is rijk aan delfstoffen, waaronder goud. De oorspronkelijke hoofdstad, Ouro Preto, was ooit het centrum van de goudwinning. Rijk versierde barokke kerken herinneren aan deze tijd. Het grootste deel van het (door slaven) gewonnen goud werd echter direct naar Portugal verscheept. Daarom ontstond hier ook eerste (mislukte) Braziliaanse onafhankelijkheidsbeweging. Uiteindelijk werd in 1889 de republiek Brazilië uitgeroepen. In Minas Gerais was de mening dat Ouro Preto onvoldoende aansloot bij de idealen van de nieuwe republiek: Ordem e Progresso (orde en progressie). In 1891 werd besloten een nieuwe hoofdstad te gaan bouwen. In deze stad, ontworpen door Aarão Reis, kwamen de idealen samen: ´Orde´ in het dubbele grid binnen een rondweg, 'Progressie' in de naam: Belo Horizonte. Deze nieuwe stad, gepland voor 100.000 inwoners, werd op 12 december 1897 geïnaugureerd.

Belo Horizonte bleek een magneet en de stad begon aan een ongeplande groei. Deze groei vond grotendeels plaats buiten de rondweg. Het resultaat: een stad met infrastructuur, monumenten en voorzieningen, de bewoners daarbuiten. De oorspronkelijke stad ontwikkelde zich tot centrum van de metropool in wording.

 

 

 

 

In 1940, toen de stad al ruim 200.000 inwoners had, werd Juscelino Kubitschek burgemeester. Hij bracht het modernisme in de stad; met nieuwe infrastructuur, de stichting van een industriewijk en het recreatiecomplex Pampulha begon ook de planning buiten het oorspronkelijke plan, inmiddels het centrum van de stad. Na zijn burgemeesterschap werd Kubitschek in 1951 gouverneur van Minas Gerais. Ook vanuit die functie bleef hij betrokken bij de transformatie van de stad. In 1955 werd hij president van Brazilië, en kon hij zijn levenswerk creëren: de bouw van Brasília. Hierdoor kreeg Belo Horizonte een strategische positie tussen Brasília, São Paulo en Rio de Janeiro.

 

In 1964 begon de militaire dictatuur, die tot 1984 duurde. Deze tijd kende naast een grote economische groei een snelle urbanisatie. Belo Horizonte groeide langs de uitvalswegen die door Kubitschek gerealiseerd waren. Naar het westen, waar industriegebieden zich ontwikkelden, en naar het noorden, waar oneindige woongebieden ontstonden. Groei naar het zuiden werd fysiek beperkt door een bergrug.  Er ontstond ook een ruimtelijke segregatie: de elitewijken zuidoostelijk van het centrum, daar omheen de middenklasse. En op grotere afstand de woonwijken van de lagere klassen. In deze tijd ontstonden ook de grote favelacomplexen nabij het centrum. De militaire tijd kende ook grote investeringen in prestigeprojecten, zoals een metro en een nieuw internationaal vliegveld in Confins, 30 kilometer ten noorden van de stad. Infrastructuur, die (te) weinig afgestemd was op de omgeving. Maar kenmerkend voor Belo Horizonte: ondanks de onstuimige groei bleef het oorspronkelijke plan het centrum van de metropool.

  

ontwikkeling Belo Horizonte

 

Dit was ook de situatie toen ik in 1999 en 2001 in de stad woonde. De overheid had nog geen grip op de planning, de ontwikkeling werd bepaald door projectontwikkelaars. Private investeringen vonden met name plaats in de zuidzone, waar op de heuvels de wijk Belvedère werd ontwikkeld. En ten zuiden van de bergrug, waar in de gated communities gerealiseerd werden. Een belangrijke ontwikkeling was Alphaville, een gated communitie met meerdere vestigingen verspreid over Brazilië. Maar met één centrum voor de hele metropool, inmiddels uitgegroeid tot ruim 5 miljoen inwoners.

 

Maar anno 2014 lijkt er planningtechnisch grip te komen op de stad. In 2004 is besloten het aantal vliegbewegingen op het kleine vliegveld Pampulha te beperken, ten gunste van Confins. Dit heeft geleid tot impulsen in het noorden. De overheid investeert in het project Linha Verde, de verbinding tussen het centrum en dit vliegveld, en in een nieuw administratief centrum. Private investeringen volgden. Nabij het vliegveld wordt nu zelfs een nieuwe locatie van Alphaville gebouwd. In het centrum is geïnvesteerd in de openbare ruimte en culturele activiteiten. Belangrijke is verder te melden dat de favela's in Belo Horizonte een speciale status hebben; deze wijken zijn hiermee beschermd tegen speculatie. Door investeringen in infrastructuur zijn de leefomstandigheden in deze wijken verbeterd.

In mijn komende blogs zal ik een aantal projecten in en rond Belo Horizonte beschrijven. Ik zal ingaan op succesverhalen uit het verleden, maar zeker ook aandacht besteden aan het nieuwe Belo Horizonte. De geplande stad die zich wederom aan het uitvinden is!

 

 

 

13 Rio de Janeiro - Favela Santa Marta / Cantagalo

Favela´s, de krottenwijken, zijn kenmerkend voor veel Braziliaanse steden en voor Rio de Janeiro in het bijzonder. De wijken zijn berucht vanwege het geweld in en tussen de verschillende bendes die zich in de favela's schuilhielden. Om Rio veilig te maken voor de Olympische Spelen zijn veel favela's daarom de afgelopen jaren 'schoongeveegd' door de militaire politie.

Niet-Brazilianen zijn vaak gefascineerd door deze niet toegankelijke werelden binnen de stad, waar eigen wetten en regels gelden. Net als de vele celebrities zoals Lady Gaga en Madonna, die zich graag in de favela's laten fotograferen.

Maar favela's zijn natuurlijk vooral sociale gemeenschappen. In heel Brazilië wonen zo'n 11,7 miljoen inwoners in favela's. Zij bouwden hun huis op een plek in de nabijheid van werkgelegenheid, vaak omdat goed openbaar vervoer ontbreekt. Deze plekken liggen vaak op de nog beschikbare en dus moeilijk te bebouwen delen van de stad, vaak steile hellingen. In het verleden zijn deze gemeenschappen vaak beschouwd als inofficiële stad en werden zelfs ontkend (op plattegronden kwamen ze niet voor). Er konden dus ook geen publieke voorzieningen, zoals riolering, aangelegd worden. 'They don't really care about us'...

Die tijd is inmiddels voorbij. De gemeenschappen worden steeds vaker erkend als volwaardig onderdeel van de stad met een eigen identiteit. Er wordt geïnvesteerd in sociale programma's,  infrastructuur en culturele activiteiten, wat de leefbaarheid én de veiligheid verbetert. Bewoners zijn trots op hun gemeenschap. Dit zelfvertrouwen leidt tot het pakken van economische kansen. In Rio vaak in de toeristische sector: door favela's worden tours georganiseerd en er openen hostels en restaurants.

Een favela waar toeristen welkom zijn is Favela Dona Marta (8000 inwoners). In deze wijk, gelegen op de steile heuvel tussen de wijken Laranjeiras en Botafogo, nam Michel Jackson de clip 'They don't really care about us' op. Langs de oostzijde is een tandradbaan gebouwd. Hiermee kunnen de bewoner gratis hun woning op de steile helling bereiken. Een hele verbetering in dit hete klimaat, zeker met boodschappen of bouwmaterialen. Toeristen zijn welkom en kunnen vanuit de tussenstations genieten van de prachtige uitzichten over de wijk en het landschap van Rio de Janeiro. Deze favela is ook bekend van de favela-painting: een project van 2 Nederlandse kunstenaars die samen met de bewoners de een deel van de bebouwing van opvallende en frisse kleuren hebben voorzien. Gesponsord door een verffabrikant wordt dit initiatief ook in andere delen van de wijk voortgezet; het is de nieuwe identiteit van deze wijk.

 

De Favela Cantagalo ligt tussen de wijken Copacabana en Ipanema, hoog op de heuvels. Samen met de aangrenzende favela Pavão-Pavãozinho kent dit complex zo'n 17.000 inwoners. Voor deze bewoners is recent een liftcomplex gebouwd, het Complexo Ruben Braga. Twee lifttorens van respectievelijk 64 en 30 meter geven toegang tot deze wijken. Voorheen waren de bewoners aangewezen op trappen van meer dan 700 treden. Hiermee krijgen de bewoners een snellere toegang tot de stad. Onderdeel van dit complex is een uitzichtpunt, de Mirante da Paz. Deze plek, met prachtige zichten over de nabijgelegen stranden, is specifiek is gericht op toeristen (die hier in de omgeving natuurlijk genoeg zijn). Dit complex is gekoppeld aan het nieuwe metrostation Cantagalo, ook de moeite van het bezoeken waard. In dit station bevinden zich kunstwerken die met de gemeenschap zijn gemaakt. Één van deze kunstwerken is een tegeltableau met een tekst die veel zegt: comunidade - dignidade - cidade. (gemeenschap - waardigheid - stad). Wat moet ik daar nog aan toevoegen?


(meer over Cantagalo, klik hier )

12 Rio de Janeiro - Afrikaans erfgoed

In mijn vorige blog heb ik het project Porto Maravilha geïntroduceerd: een herstructurering van de havengebieden ten noorden van het centrum van Rio. In dergelijke ontwikkelingen speelt het aanwezige erfgoed vaak een belangrijke rol voor in de ontwikkeling; het dient ter inspiratie, wordt gebruikt voor de marketing maar ook om de ontwikkeling aan te jagen. Denk aan hotel New York (Rotterdam) of Speicherstadt (Hamburg), industrieel erfgoed dat herinnert aan een glorieuze tijd met economische en technologische ontwikkeling.

Ook Porto Maravilha heeft industrieel erfgoed dat bepalend is voor de identiteit en ingezet wordt voor het aanjagen van ontwikkelingen. Voorbeelden zijn het Palacete Dom João (nu het MAR, zie mijn vorige blog) en het complex 'Moinho Fuimense'. Deze graanfabriek, gebouwd in 1887 en in fases richting het water uitgebreid, zal de komende jaren herbestemd worden tot winkelcentrum.

Moinho Fuimense

Moinho Fuimense

Moinho Fuimense

Porto Maravilha heeft niet alleen betrekking 19e/20e eeuwse havengebieden. Ook de oude wijken Gamboa, Santo Cristo and Saúde maken deel uit van deze ontwikkeling. Het zijn wijken met een kleinschalige en historische structuur en vaak verouderde bebouwing, 'Havana in Rio de Janeiro'. Ooit lagen deze wijken aan de Guanabarabaai. Begin 20e eeuw heeft landaanwinning plaatsgevonden om ruimte te bieden aan uitbreiding van de haven, waardoor deze wijken nu landinwaarts liggen.

Voor de grootschalige uitbreidingen waren dit echter de havengebieden van Rio de Janeiro. In de 18e en 19e eeuw vond hier de slavenhandel plaats. Tijdens recente werkzaamheden werden langs de Avenide Barão de Tefe de kades waar de schepen aankwamen, de ´Cais do Valongo e da Imperatriz´, blootgelegd . Hier werden meer 500.000 Afrikaanse mensen aan land gebracht en in de omliggende wijk als slaaf verhandeld. De kade is nu als archeologische vindplaats in de openbare ruimte opgenomen. De slaven die na de reis omkwamen, werden in een massagraf verbrand. Deze plek aan de Rua Primeiro de Março, ook gebruikt voor het dumpen van vuil, kwam in 1996 aan het licht door de toenmalige eigenaars van  het pand. Hier is nu het Instituto Pretos Novos (instituut van de Nieuwe Zwarten) gevestigd.

Porto Maravilha heeft dus niet alleen groots, meeslepend en makkelijk te vermarkten erfgoed. Het gevoelige slavenverleden heeft echter een prominente plek in de ontwikkeling gekregen. Langs diverse plekken (waaronder de bovengenoemde) is een archeologisch circuit aangelegd. Zo krijgt het verleden van miljoenen Brazilianen, waarvan de voorouders uit Afrika hier aan land werden gebracht, een prominente plek in deze olympische stad.

Lees ook: Gamboa on the Rise

 

Cais do Valongo e da Imperatriz

Instituto Pretos Novos

Instituto Pretos Novos

Instituto Pretos Novos